خبرگزاری هرانا – گورستان تاریخی گیلیارد که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و یکی از مهم‌ترین آرامستان‌های مربوط به جامعه یهودیان در کشور است، طی ماه‌های اخیر با روندی فزاینده در معرض تخریب، رهاشدگی و آلودگی قرار گرفته است. این گورستان که در غرب شهر دماوند واقع شده، اکنون بخش‌هایی از آن به محل انباشت زباله و نخاله تبدیل شده و شمار زیادی از سنگ‌قبرها دچار شکستگی، جابه‌جایی یا تخریب شده‌اند.

به گزارش خبرگزاری هرانا، ارگان خبری مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران، گزارشات رسیده از منابع محلی نشان می‌دهد که افزون بر انباشت زباله، آثار متعدد حفاری‌های غیرمجاز نیز در نقاط مختلف گورستان مشاهده می‌شود. این حفاری‌ها در برخی موارد به شکل حفره‌های عمیق در میان قبور دیده می‌شود و احتمالا با هدف یافتن اشیای تاریخی یا به‌دست‌آوردن اموال همراه با متوفیان انجام شده است؛ امری که علاوه بر جنبه مجرمانه، به ساختار تاریخی آرامستان آسیب‌های جدی وارد کرده است.

مشاهدات میدانی و گزارش‌های محلی حاکی از آن است که گورستان گیلیارد واقع در استان مازندران فاقد حصار ایمن، نگهبانی و برنامه‌ منظم پاکسازی است. یک شاهد محلی که با هرانا گفت‌وگو کرده می‌گوید: «اینجا کاملاً رها شده است. نه حفاظتی وجود دارد، نه مرمتی، و نه اقدامی برای جلوگیری از حفاری‌های شبانه. پیگیری‌های محلی نیز بی‌پاسخ مانده است.»

کانال های محلی و فعالان این منطقه نیز در روزهای اخیر با انتشار گزارشات تصویری خواستار رسیدگی مسئولین مربوطه به وضعیت نابسامان این آرامستان تاریخی شدند.

گورستان گیلیارد از مهم‌ترین اماکن متعلق به شهروندان یهودی در شمال ایران به شمار می‌رود. پژوهش‌های تاریخی نشان می‌دهد که این آرامستان از دو بخش قدیم و جدید تشکیل شده و بر روی بسیاری از سنگ‌قبرها کتیبه‌های عبری، تصاویر «منورا» و ستاره داوود حک شده است. بخش‌هایی از این محوطه قدمتی چندصد ساله دارند و گواهی بر حضور دیرینه جامعه یهودیان در منطقه دماوند هستند.

پیش‌تر نیز در منابع پژوهشی به انباشت زباله، تخریب سنگ‌ها و تصرف تدریجی بخش‌هایی از زمین‌های پیرامونی اشاره شده بود، که نشان می‌دهد مشکلات کنونی ادامه یک روند تاریخی از بی‌توجهی نسبت به این میراث است.

بی‌توجهی کنونی نسبت به گورستان گیلیارد، افزون بر تخریب میراث فرهنگی، نقض هم‌زمان چندین تعهد قانونی دولت در حوزه حقوق اقلیت‌های دینی و حفاظت از آثار ثبت‌شده به شمار می‌رود. مطابق اصل ۱۳ قانون اساسی، دین یهود به عنوان یکی از اقلیت‌های دینی رسمی کشور شناخته شده و دولت موظف است از اماکن مذهبی و فرهنگی مرتبط با آنان حفاظت کند؛ بنابراین رهاشدگی و آسیب دیدن این گورستان نقض مستقیم همین تعهد محسوب می‌شود.

از سوی دیگر، قوانین میراث فرهنگی نیز تصریح دارند که آثار ثبت‌شده ملی—بر اساس قانون حفظ آثار ملی مصوب ۱۳۰۹—باید تحت حفاظت کامل قرار گیرند و هرگونه تخریب، تعرض به حریم اثر، جابه‌جایی سنگ‌ها یا حفاری در محدوده آن جرم تلقی می‌شود؛ موضوعی که در مواد ۵۵۸ تا ۵۶۹ قانون مجازات اسلامی نیز با ضمانت اجرای کیفری مورد تأکید قرار گرفته است.

افزون بر این، طبق ماده ۱۱۴ برنامه ششم توسعه و آیین‌نامه‌های مرتبط، وزارت میراث فرهنگی مکلف به مراقبت فعال از آثار ثبت‌شده، پاکسازی، مرمت و پیشگیری از تعرض و حفاری‌های غیرمجاز است و ترک این وظایف می‌تواند مصداق تخلف اداری یا حتی جرم باشد.

در سطح بین‌المللی نیز ایران با پذیرش میثاق حقوق مدنی و سیاسی، متعهد شده است که امکان حفظ اماکن فرهنگی اقلیت‌ها و استفاده آزادانه از هویت مذهبی و تاریخی خود را تضمین کند؛ تخریب یا رهاشدگی اماکن اقلیت‌های دینی می‌تواند به‌طور هم‌زمان ناقض ماده ۱۸ این میثاق درباره آزادی دین و نیز ماده ۲۷ درباره حق اقلیت‌ها در حفظ فرهنگ، اماکن و سنت‌های خود باشد.

این نخستین‌بار نیست که اماکن مذهبی و فرهنگی اقلیت‌ها در ایران با رهاشدگی، تعرض یا تخریب مواجه می‌شوند. در سال‌های گذشته موارد متعدد مشابه در مورد آرامستان‌های یهودیان، بهائیان، ارامنه و سایر اقلیت‌ها گزارش شده است. تکرار این الگو نگرانی‌ها درباره تبعیض ساختاری و نبود سازوکار نظارتی مؤثر بر اماکن اقلیت‌ها را تشدید کرده است.

گورستان گیلیارد بخشی از میراث مشترک فرهنگی ایران است و وضعیت کنونی آن نه‌تنها بیانگر ترک وظیفه قانونی نهادهای مسئول، بلکه تهدیدی برای بخشی مهم از حافظه تاریخی و هویت جامعه یهودیان ایران است.