خانه  > slide, بهداشت و محیط زیست  >  مشکلات پسماند در زمان وقوع سیل و پس از آن/ زهرا جباری برجسته

مشکلات پسماند در زمان وقوع سیل و پس از آن/ زهرا جباری برجسته

ماهنامه خط صلح – اگرچه آب‌گیری تالاب‌ها، دریاچه‌ها، تغذیه‌ی سفره‌های آب زیرزمینی، حاصلخیزی خاک، مرطوب و مستعدشدن زمین‌های بی‌آب و خشک برای کشاورزی و احیای پوشش‌های گیاهی از نعمت‌های بزرگ سیل برای سرزمین خشک و کم‌‌آبی چون ایران به شمار می‌رود، اما از طرفی همواره کشور ما به دلیل نبودن زیرساخت‌های درست و برنامه‌های مدیریت صحیح سیل و سیلاب با حجم بالایی از آسیب و تخریب اماکن عمومی، مسکونی و تجاری، واحد‌های تولیدی و صنعتی، دامداری‌های سنتی و صنعتی، خودروها، جاده‌ها، پل‌ها و راه‌ها و هم‌چنین انفجار، آتش‌سوزی‌ها و برق‌گرفتگی‌ها روبه‌رو بوده است. سیلاب همواره برای بشر یک بلای طبیعی محسوب می‌شده است، زیرا که تلفات جانی و خسارات مالی بالای ناشی از سیلاب مهم‌ترین پیامد برای بشریت بوده است. برای همین با احیای جنگل‌ها، آبخیزداری، احداث سیل‌بندها، ساخت سدها و مخازن آب تلاش شد تا سیلاب‌ها مهار شوند و از آثار زیان‌بار آن‌ها بکاهند.

طبق گزارش سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری طی هفتاد سال گذشته ۸۴۴۹ سیل در استان‌های کشور به ثبت رسیده است که نیمی از آن‌ها مربوط به بیست سال اخیر بوده است؛ این به آن معناست که هر سال ایران نیز دست‌کم میزبان صدوبیست سیل است؛ یعنی به طور میانگین هر سه روز، یک سیل اتفاق می‌افتد؛ هم‌چنین آمار مشخص کرده که چهل‌وسه‌درصد همه‌ی سیل‌هایی که در بیست سال اخیر در ایران جاری شده، در استان‌های فارس، گلستان، خراسان رضوی، هرمزگان و سیستان و بلوچستان رخ داده است و در سیل اخیر به گفته‌ی کارشناسان سازمان هواشناسی از سوم مرداد‌ماه ۱۴۰۱ که فعالیت قدرتمند سامانه‌ی بارشی مونسونی در استان سیستان و بلوچستان آغاز شد، رفته‌رفته این سامانه به سمت شمال و مرکز کشور کشیده شد که همین اتفاق روند افزایش رگبار و رعدوبرق را در استان‌های گیلان، مازندران، کرمان، بوشهر، اصفهان، کهگیلویه‌ و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری و غرب یزد تشدید کرد.

ایران جزو بیست کشور اول دنیا از نظر خسارت سیل است و به طور متوسط بیست‌وچهار استان کشور تحت تأثیر سیل و آب‌گرفتگی‌اند. خسارت سیل اخیر در بخش کشاورزی شش‌هزارمیلیارد تومان و خسارت وارده به عشایر بیش از پنجا‌میلیارد ریال برآورد شده است. به عنوان مثال ششصدمیلیارد ریال به بخش کشاورزی قمصر کاشان و نهصد‌میلیارد تومان به اصفهان خسارت وارد شده است. در سال گذشته نیز طبق گزارش سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری با وجود حاکم‌بودن شرایط خشک‌سالی در کشور از مجموع صدونودویک مورد بارش مؤثر در سطح حوزه‌های آبخیز صدوسیزده مورد سیل کوچک و بزرگ منجر به خسارت در بیست‌ودو استان کشور طی سال ۱۳۹۹ شده است.

مهم‌ترین تبعات بهداشتی و زیست محیطی وقوع سیل

تبعات ناشی از ورود مستقیم و غیرمستقیم و پخش پسماندهای صنعتی و کشاورزی و زباله‌های خانگی و آلودگی‌های همراه آن‌ها در حین سیل با جریانات سیلابی در طبیعت و مناطق شهری و روستاها یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در زمان وقوع سیل و برجای‌ماندن حجم بالایی از ضایعات و پسماندهای ساختمانی، گل‌و‌لای‌ آلوده به مواد سمی و هیدروکربورهای نفتی و لاشه‌های حیوانات و قطعات چوب و سنگ و غیره پس از سیل است که عمدتاً در پایین‌دست و قسمت‌هایی که سرعت جریانات سیلاب کاهش می‌یابد، مشاهده می‌شود. مهم‌ترین آسیب‌های سیل از طریق پسماندها درحین و پس  از سیل به شرح زیر است:

پسماندها، به خصوص پسماندهایی که در محل‌های دفن در گوشه‌وکنار یا زمین‌های زباله دپو شده‌اند یا در سایت‌های دفع پسماند به صورت غیراصولی تلنبار شده‌اند، علاوه بر آلودگی محیط با همراه‌شدن با جریانات سیلابی و حمل قطعات کوچک و بزرگ انواع پلاستیک‌ها، چوب، سنگ، فلزات و ظروف پلاستیکی و فلزی اثرات مخرب و کشنده‌ی سیل را دوچندان می‌کنند.

پسماندها و زباله‌هایی که مدیریت نشده‌اند و باعث انحراف سیل از مسیل‌ها و مسیر طبیعی جریانات سیلابی و پخش‌شدن به سمت جاده‌ها، روستاها و شهرهای مستقر در حوضه با ایجاد موانع عبور جریانات سیلابی، به خصوص در محل پل‌های کوچکی که در روستاها و شهرهای کوچک بنا شده‌اند، می‌شود.

ضایعات تلنبار‌شده‌ی مصالح ساختمانی که دارای کانون‌های متعدد کوچک و بزرگ در روستاها و شهرها و جاده‌ها هستند؛ به خصوص که در مسیل‌ها به طور غیرقانونی تخلیه و رها‌سازی می‌شوند و حاوی آزبست، فلزات سنگین، آهک، روغن‌ها و مواد نفتی نیز هستند، اثرات مخرب جریانات سیلابی را خطرناک و تشدید می‌کنند.

پسماندهای عفونی و شیرابه‌های آلوده‌ی همراه‌شده با جریانات سیلابی منجر به شیوع و انتقال انواع بیماری‌ها، از جمله عفونت‌های پوستی، آسیب و عفونت‌های چشم، گوش، حلق و بینی، مشکلات گوارشی، اسهال و استفراغ و زخم‌های معده می‌شوند.

ضایعات و فضولات دامی و آلودگی‌های ناشی از آن‌ها که در دامداری‌های سنتی و صنعتی دپو شده‌اند، منابع آب و خاک را آلوده و باعث شیوع انواع بیماری‌ها برای انسان و حیوانات در زمان سیل و پس از آن می‌شوند.

انبارها و محل‌های نگهداری ضایعات و پسماندهای عادی و خطرناک، از جمله هیدروکربورها و ضایعات نفتی، انواع داروها، سموم و آفت‌کش‌های غیرقابل مصرف و ظروف خالی یا نیمه‌پُر آن‌ها که برای بازیافت یا امحای نهایی در این محل‌ها تلنبار شده‌اند، منشاء احتمالی انتشارآلاینده‌های خطرناک و شیمیایی در آب و خاک و محیط زیست خواهند شد.

انبارهای مواد شیمیایی و کالاهای دارای مواد شیمیایی خطرناک نیز در صورت تخریب و راه‌یابی به جریانات سیلابی نهایتاً باعث آلودگی آب و خاک و تولید پسماندهای خطرناک خواهند شد که بعضاً کیسه‌ها، بسته‌بندی‌ها و بشکه‌های شناور نیز از خود برجای خواهند گذاشت.

محل‌ها و مراکز مدیریت پسماندهایی که نکات مهندسی و بهداشتی در مورد آن‌ها رعایت شده است نیز می‌توانند بسته به شدت و میزان جریانات سیلابی کانون خطرناک انتشار آلاینده‌های خطرناک در زمان سیل و پس از آن باشند.   ذکر این نکته نیز مهم است که هریک از موارد می‌توانند عملیات امداد و نجات را به دلیل خطرات ناشی از پخش آلودگی‌ها و مواد سمی، خطرات فیزیکی و موانع ایجادشده برای عبور و مرور خودروهای امداد و نجات کمک‌رسانی‌ها را مختل و با مشکلات پیچیده‌ای همراه کند.

ضایعات، لاشه و اجزای بدن حیوانات خانگی، دام‌ها و حیات‌وحش که در سیلاب‌ها گرفتار و نهایتاً در گل‌ولای نیمه‌مدفون می‌شوند، پس از مدت کوتاهی کانون بو و انتشار عفونت پس از سیل خواهند شد.

هم‌چنین تجمع تُناژ بالایی از ضایعات و نخاله‌های ساختمانی، لاشه‌های دام، حیوانات و ضایعات خطرناک و آلوده به همراه گل‌ولای و ضایعات درختان و گیاهان، هم در مسیر جریان و پخش سیل و هم پایین‌دست از مهم‌ترین چالش‌های پس از سیل است که متأسفانه عمدتاً به همراه هم با لودر جمع‌آوری و سپس به خارج از محل‌های مسکونی دپو می‌شوند که خود کانون‌های خطر برای سیل‌های بعدی خواهند شد.    جداسازی و جمع‌آوری اصولی آن‌ها از مهم‌ترین اقدامات بهداشتی و زیست محیطی پس از سیل خواهند بود که عمدتاً نیازمند تجهیزات و نیروی انسانی است و هزینه‌بر نیز محسوب می‌شود.

موارد پیش‌گفته با این فرض که کارخانه‌های مدیریت پسماندها، سایت‌های زباله‌سوز و واحدهای بازیافت انواع پسماندها (با تأکید بر پسماندهای ویژه و خطرناک) به طور کامل بر اساس معیارها و استانداردهای فنی و مهندسی ساخته شده و از مراقبت و نظارت کافی برخوردارند، بیان شده‌اند؛ در غیر این صورت هریک از آن‌ها چه به لحاظ استقرار (به عنوان مثال قرارگیری در مسیر مناطق سیل‌گیر یا عدم رعایت فاصله‌ی قانونی از رودخانه‌ها و منابع آب ) و چه به لحاظ رعایت استانداردها و معیارهای سازه‌ای و ساختمانی، ایمنی و بهداشت می‌توانند از طریق سمی و آلوده‌کردن آب و خاک و حتی هوا، پخش هیدروکربورهای نفتی و آتش‌سوزی‌های احتمالی  از کانون‌ها و عوامل مهم گسترش تبعات بهداشتی و زیست محیطی ناشی از سیل باشند؛ ضمن این‌که عملیات نجات و جلوگیری از پیش‌روی و آسیب‌های بعدی سیل را دچار مشکل می‌کنند.

بر اساس بررسی‌های به عمل‌آمده بیش از نهصد واحد صنعتی کوچک، متوسط و بزرگ بازیافت انواع پسماندها و سایت‌های مدیریت پسماندهای ویژه در کل استان‌های کشور ثبت شده است که البته برخی از آن‌ها به دلایلی تعطیلند؛ هم‌چنین تعداد زیادی در شهرها و روستاهای استان‌ها، به خصوص استان‌های شمالی محل‌های رسمی و غیررسمی تخلیه‌ی غیربهداشتی پسماندهای شهری‌ و روستایی وجود دارند که از وضعیت مناسبی به لحاظ بهداشتی و زیست محیطی برخوردار نیستند و علاوه بر دارا‌بودن پسماندهای ویژه‌ی خانگی مقادیر بالایی شیرابه‌های سمی تولید می‌کنند. به طور میانگین در حدود ۶۹.۷درصد وزنی پسماندها در کلان‌شهرهای کشور دفن می‌شود و روزانه حدود هزاروپانصد متر مکعب شیرابه با نرخ آلودگی بسیار بالا  با COD در حدود ۳۰۰۰۰ تا ۶۰۰۰۰ میلی‌گرم بر لیتر تولید می‌شود. (سازمان حفاظت محیط زیست، ۱۳۹۶-۱۳۹۵) علاوه بر آن محل‌های قدیمی تخلیه‌ی زباله‌های خانگی در جنگل‌ها و کنار رودخانه‌ها نیز اضافه می‌شوند که سال‌هاست تنها با خاک و آهک آن هم به طور نامناسب فقط پوشش داده می‌شوند.

تبعات زیست محیطی و بهداشتی برخاسته از مدیریت غیراصولی پسماندها در زمان وقوع سیلاب‌ها بیش‌تر در چگونگی و نحوه‌ی ذخیره و  نگهداری پسماندها (چه عادی و چه ویژه)، حمل‌ونقل و دفن آن‌ها در زمین تمرکز یافته است و این مشکلات در کشورهای درحال‌توسعه‌ای مانند ایران که متأسفانه موفقیت چندانی در ارتباط با مدیریت صحیح پسماندها تا امروز نداشته است، آن هم با پتانسیل بالای وقوع سیل و سیلاب بسیار جدی‌تر است.

به همین دلیل  عملکرد صحیح با مناسب‌سازی زیرساخت‌ها و هم‌چنین استانداردسازی نحوه‌ی مدیریت پسماندها، به خصوص محل‌های دفع نهایی آن‌ها، تعیین شاخص اطمینان‌پذیری زیرساخت‌ها و ارتقای شاخص‌های ایمنی و سلامت در زمان طراحی و پیاده‌سازی نقش به‌سزایی در کنترل آلودگی محیط زیست ناشی از پخش پسماندها در زمان وقوع سیل دارد که لازم است مسئولان و مجریان به این مهم با هدف پیش‌گیری از میزان و شدت تخریب‌ها و آسیب‌های ناشی از سیل در طی وقوع سیل و پس از آن توجه کنند.

در پایان شناسایی کانون‌های خطر مرتبط با زمین‌های دفن زباله، نخاله‌های ساختمانی و سایت‌های مدیریت پسماند و واحد‌های بازیافت‌کننده در حوضه‌های آبریز و ارتقای وضعیت ایمنی آن‌ها به همراه الگوسازی‌ها، آموزش و آگاهی‌رسانی در خصوص پیش‌گیری، کنترل و واکنش سریع در زمان وقوع سیل توصیه می‌شود. بدیهی است سامان‌دهی محل‌ها و زمین‌های دفن یا محل‌ها و سایت‌های دپوی انواع پسماندها، ایمن‌سازی واحدهای صنعتی و خدماتی و تولیدی دارنده‌ی انبارهای مواد شیمیایی یا ضایعات بازیافتی، نحوه‌ی جمع‌آوری و حمل‌ونقل پسماندهای شهری و روستایی در قالب مدیریت اجرایی انواع پسماندها که  مطابق ماده‌ی ۷  قانون مدیریت پسماندها بر اساس نوع آن‌ها بر عهده‌ی دستگاه‌های دولتی و صاحبان واحدهای صنعتی است، نقش مهمی درحذف یا کاهش تبعات زیست محیطی و بهداشتی ناشی از پسماندها در زمان وقوع سیل و پس از آن خواهند داشت و از مهم‌ترین اقداماتی است که می‌بایست در سطح ملی مورد توجه مسئولان قرار گیرد. به همین دلیل پیشنهاد می‌شود در اولین فرصت سازمان مدیریت بحران کشور با همکاری کلیه‌ی دستگاه‌های ذی‌ربط در دو سطح ملی و استانی کارگروه‌های اضطراری پسماند با هدف شناسایی وضعیت موجود و برنامه‌ریزی برای سامان‌دهی آن‌ها و کاهش و به‌حداقل‌رسانی تبعات سوء ناشی از پسماندها در زمان سیل و پس از آن به همراه آکاهی‌رسانی عمومی و آموزش برای آمادگی و پاسخ در شرایط بحران‌های طبیعی ناشی از سیل تشکیل و اقدامات لازم را انجام دهند.

پانوشت‌ها:
اطلاعات و آمار ارائه‌شده درباره‌ی سیل از اخبار منتشره توسط تسنیم و خبرگزاری ایمنا برداشته شده است.
*زهرا جباری برجسته، سرپرست پیشین دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست بوده است.

مطالب مرتـبط

بدون نظر

نظر بگذارید