ماهنامه خط صلح – برای اظهار نظر و سنجش میزان موفقیت فعالین مدنی در استفاده از شبکه‌های اجتماعی ابتدا باید تعریفی از واژه‌ی “فعالین مدنی” ارائه کرد؛ چه که بسیاری خود را فعال مدنی یا حقوق بشری معرفی می‌کنند. افرادی که در شبکه‌های اجتماعی دست به فعالیت سیاسی، مدنی و حقوق بشری می‌زنند، اهداف و خواسته‌های متفاوتی دارند و میزان موفقیت آن‌ها بستگی به خواسته‌های آن‌ها دارد. در ادامه‌ی مطلب به چند نوع از فعالیت در فضای مجازی اشاره شده و میزان موفقیت آن‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد.

الف. فعالیت انتخاباتی

شاهین صادق زاده میلانی

شاید موفق‌ترین گروه در بین فعالینی که از فضای مجازی برای پیگیری اهداف خود استفاده می‌کنند، اصلاح‌طلبان باشند. این موفقیت البته بیش‌تر مربوط به فعالیت انتخاباتی و تشویق شهروندان ایرانی برای شرکت در انتخابات جمهوری اسلامی است و نه نیل به اهدافی نظیر توسعه‌ی سیاسی. در سال‌های اخیر در زمان انتخابات، فعالین اصلاح‌طلب با انتشار لیست‌های انتخاباتی، مطالب سیاسی، پوستر و ایجاد هیجان در فضای مجازی نقش مهمی در تشویق شهروندان و علی‌الخصوص جوانان به شرکت در انتخابات جمهوری اسلامی ایفا کرده‌اند. انتشار گسترده‌ی پیام ویدئویی محمد خاتمی در آستانه‌ی انتخابات هفتم اسفند ۹۴، مثال بارز موفقیت این فعالین در استفاده از شبکه‎های اجتماعی بود. چون این نوع فعالیت قابل امتداد در دنیای حقیقی بوده و هم‌چنین نتیجه‌ی آن در کوتاه مدت قابل لمس است، نسبت به دیگر فعالیت‌های مدنی در فضای مجازی موفقیت بیش‌تری کسب می‌کند.

ب. فعالیت موردی برای توقف اعدام، آزادی زندانیان، یا پایان اعتصاب غذا

این نوع فعالیت در فضای مجازی کم‌تر موفقیت آمیز است. هر چند در مواردی مثل اعتصاب غذای مرتضی مرادپور و آرش صادقی موفقیت‌هایی حاصل می‌شوند، اما در مجموع می‌توان گفت این نوع فعالیت نمی‌تواند در موارد زیادی موثر باشد. اولاً تعداد زندانیانی که حقوقشان نقض شده بسیار بیش‌تر از آن است که بتوان برای آن‌ها کمپین موثری تشکیل داد. ثانیاً اختلاف عقیده‌ی سیاسی در موارد زیادی مانع مهمی برای فراگیر شدن کمپین حمایتی از یک زندانی است؛ چون متاسفانه هنوز دفاع از حقوق یک فرد به مثابه حمایت یا سمپاتی با باورهای او قلمداد می‌شود. ثالثاً پس از ایجاد کمپین‌های پی در پی برای زندانی‌های متفاوت، فضای مجازی اشباع شده و پتانسیلی برای کمپین‌هایی که تکراری و بی‌فایده به نظر می‌آیند، باقی نمی‌ماند. رابعاً، موفقیت این نوع کمپین‌ها نهایتاً بستگی به رفتار جمهوری اسلامی دارد و کنترل آن از دست گردانندگان کمپین خارج است. از این رو کامیابی در این کمپین‌ها به ندرت دیده می‌شود.

پ. فعالیت مجازی با هدف اطلاع رسانی

بسیاری از فعالیت‌های فعالین مدنی در شبکه‌های اجتماعی با هدف اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی عموم شهروندان صورت می‌گیرد. این شکل از فعالیت به دنبال ایجاد تغییری فوری در وضعیت یک شخص یا اتخاذ سیاستی متفاوت درباره‌ی یک موضوع خاص نیست. بلکه این نوع فعالیت برای این صورت می‌گیرد که توجه عموم را به مسئله‌ای جلب کند یا حساسیت شهروندان را برانگیزاند. اطلاع‌ رسانی در مورد انحاء تبعیض علیه اقلیت‌های مذهبی و زنان اغلب با این هدف صورت می‌گیرد. در این موارد فرض بر این است که در حال حاضر زمینه‌ی مناسب برای تحقق عدالت وجود ندارد و برای ایجاد تغییر ابتدا عموم شهروندان باید از وضعیت موجود مطلع شوند؛ تنها پس از اطلاع عموم شهروندان از یک مشکل است که می‌توان قدم‌های بعدی برای رفع آن مشکل را برداشت. فعالیت‌های این چنینی در بسیاری از موارد موفق می‌شوند و به هدف خود  -که ارتقاء سطح آگاهی عمومی باشد-، می‌رسند. یک ویدئو، عکس یا حتی نوشته‌ی فیسبوکی می‌تواند به سرعت در فضای مجازی منتشر شود و مخاطب را از موضوع مطلع کند. موفقیت در این زمینه قابل پیشبینی نیست و عوامل متفاوتی می‌تواند در محبوبیت یا زیاد دیده شدن یک مطلب موثر باشد.

ت. فعالیت مجازی با هدف تغییر رویکرد جامعه در درازمدت

همان‌طور که در دنیای واقعی تغییر معنی‌دار در درازمدت اتفاق می‌افتد و ایجاد تغییر مورد نظر دشوار است، در دنیای مجازی نیز فعالیت‌هایی که به قصد ایجاد تغییر معنی‌دار در درازمدت صورت می‌گیرند، کم‌تر شاهد موفقیت چشمگیر در کوتاه‌مدت هستند. این فعالیت‌ها برای موفقیت نیاز به زمان دارند چون هدفشان تغییر ذهنیت شهروندان است. به عنوان مثال فعالیت‌هایی که برای تاکید بر حق برخورداری از دادرسی عادلانه صورت می‌گیرند، به قصد ایجاد خودآگاهی و حساسیت نسبت به این حق ترتیب داده شده‌اند. بدیهی است که جا افتادن مفاهیمی نظیر دادرسی عادلانه در متن جامعه نیازمند فعالیت مداوم در طی سال‌ها و حتی دهه‌های متوالی است. این‌جا هدف صرفاً اطلاع‌ رسانی یا ایجاد حس همدردی در مورد شخصی که از دادرسی عادلانه محروم شده، نیست؛ بلکه هدف مطلع کردن آحاد جامعه از مولفه‌های دادرسی عادلانه است. از دید نگارنده این نوع فعالیت در نهایت شاید مهم‌ترین و مفیدترین نوع فعالیت مدنی باشد؛ معهذا در کوتاه مدت به سختی می‌توان آثار این قبیل فعالیت‌ها را مشاهده نمود. سنجش میزان موفقیت چنین فعالیت‌هایی فقط در درازمدت امکان‌پذیر خواهد بود.