اما پیچیدگی شرایط برای کودکان دارای والد زیر حکم اعدام، به مخلوط‌شدن آثار سوگواری طولانی مدت، پیچیده و نامشروع با اثرات عمومی زندانی‌شدن والدین ختم نمی‌شود. کودکان دارای والد زیر حکم اعدام یا اعدام‌شده، حتی در اغلب اتهامات سیاسی، از همدلی اجتماعی کم‌تری برخوردارند و در بسیاری از موارد با شرایط پیچیده‌ی دیگری مانند فقر و سایر آسیب‌های اجتماعی دیگر نیز روبه‌رو هستند. نبود همدلی اجتماعی در کنار موقعیت اقتصادی و اجتماعی، دسترسی خانواده‌ها و در نتیجه کودکان دارای والد زیر حکم اعدام یا اعدام شده به منابع محدود حمایتی، شامل حمایت‌های حقوقی و روانشناسی را محدودتر می‌کند. برخی از این خدمات نه به‌دلیل موقعیت جغرافیایی آن‌ها، بلکه به‌خاطر زندانی بودن والد و جرم انتسابی که به صدور حکم اعدام منجر شده، از او و خانواده‌اش دریغ می‌شود. به‌دلیل نبود نظام جامع حمایت از حقوق کودکان، برخی از این کودکان حتی از ثبت‌نام در مدرسه نیز محرم می‌شوند. این، البته در صورتی است که کودک به‌دلیل آسیب‌های پیش‌ گفته، با افت تحصیلی و ترک تحصیل مواجه یا به‌دلیل موقعیت اقتصادی ناچار به واردشدن به بازار کار (به‌عنوان کودک کار) یا ازدواج در کودکی نشده باشد.

کمپین علیه اعدام والد، با کودک، برای کودک

اغلب کمپین‌های علیه اعدام والدین، نه به‌دلیل نادیده گرفتن کودک، بلکه به‌دلیل شکل در نظر گرفتن یا حضور کودک، حقوق او را نقض می‌کنند، اما به همان اندازه، نادیده گرفتن حق کودک بر شنیده‌شدن نیز، نقض حقوق او محسوب می‌شود.

بیش‌تر از ده سال پیش، دفتر کواکر سازمان ملل در جزوه‌ی مفصلی درباره‌ی کودکانی که والد اعدام شده دارند، به موضوع کمپین‌های نجات والدین اشاره کرده و نوشته بود اغلب (اگر نگوییم تمام) این کمپین‌ها در صورت اجرای حکم یا نجات فرد زیر حکم اعدام پایان می‌گیرند. (۱) به این ترتیب کودک و خانواده‌اش، حداقل حمایت اجتماعی را هم که دریافت می‌کرد، از دست خواهد داد. آن‌چه این کمپین‌ها را برای کودکان آسیب‌زا می‌کند، نداشتن نگاه حق محور به کودک است. گرچه لازم نیست تمام کمپین‌های نجات فرد زیر حکم اعدام، کودکان را محور خود قرار دهند، اما نبود کمپین موازی با محوریت کودکان از یک طرف و رفتار آسیب‌زای برخی از این کمپین‌ها از سوی دیگر، موقعیت را برای کودکان، از آن‌چه صدور و اجرای حکم اعدام والد برایشان رقم زده، پیچیده‌تر می‌کند. برخی از این کمپین‌ها با استفاده‌ی ابزاری از کودکان برای جلب ترحم و ورود به حریم خصوصی آن‌ها، حقوق کودکان را نقض می‌کنند. (۲) برخی دیگر، یک قدم فراتر می‌روند و کودکان را در موقعیت «نجات دهنده»ی فرد زیر حکم اعدام قرار می‌دهند. آسیب‌های چنین برخوردهایی با کودکان، به همان اندازه‌ی صدور و اجرای حکم اعدام عمیق و اثرگذارند. به‌عنوان مثال برخی از کسانی که در کودکی بار نجات جان والدشان را روی شانه‌های خود احساس کرده‌اند، هم‌چنان با این عذاب وجدان روبه‌رو هستند که «به اندازه‌ی کافی برای نجاتش تلاش نکردم»، گرچه ممکن است بزرگسالان هم این عذاب وجدان را همیشه با خود حمل کنند، اما آسیب‌پذیری کودک نسبت به بزرگسالان در برابر فشارهای روانی، بیش‌تر و عمیق‌تر است. این آسیب‌ها اغلب می‌توانند در روند زندگی روزمره‌ی آن‌ها اخلال ایجاد کند.

تلاش برای نجات جان والد زیر حکم اعدام با محور قراردادن حقوق کودک، نه‌تنها ضروری، بلکه شدنی است. (۳) نمونه‌ای عملی از چنین رویکردی توسط گروه «ابتکار عمل کودکان علیه مجازات اعدام» از موسسه‌ی چاه‌های امید، در حال اجراست. این گروه که توسط کودکان اداره می‌شود، تلاش می‌کند تا صدا و نظر آن‌ها را در جامعه‌ی محلی (اوگاندا) و در سطح بین‌المللی منعکس کند. یکی از ویدئوهای ترویج‌گری این گروه، توسط موسسه‌ی بین‌المللی کودکان زندانیان ترجمه و بازنشر (۴) شده است.

بیش‌تر از ده سال بعد از مناظره‌ی سازماندهی‌شده توسط شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد در مورد «کودکانی که والدین آن‌ها محکوم به مرگ و یا اعدام شده‌اند» هم‌چنان به‌اندازه‌ی کافی از حقوق و نیازهای کودکان با والدین زیر حکم اعدام یا اعدام شده، صحبت نشده است. نتیجه‌ی آن مناظرات در مجموعه جزوات منتشرشده توسط دفتر کواکر سازمان ملل که برخی به فارسی هم ترجمه شده‌اند، بازتاب (۵) پیدا کرده است.

هر اندازه که تلاش برای لغو کامل مجازات اعدام مهم است، اما در راستای حفظ حقوق کودکان، نیاز داریم تا از موضوعات ابتدایی مثل حق آخرین ملاقات، اطلاع داشتن از وضعیت زندانی زیر حکم اعدام، اطلاع از زمان اجرای حکم، تحویل جنازه و اجازه عزاداری صحبت کنیم. از طرف دیگر از زمان دستگیری، صدور و اجرای حکم اعدام والد، حقوق دیگری از کودک مانند حق بر زندگی، رفاه و امنیت، حق بر سلامتی، حق بر آموزش و حق بر محفوظ‌ماندن از انواع خشونت، در معرض نقض‌شدن قرار دارند.

از طرف دیگر، چه در زمان تلاش برای تحقق این حقوق اساسی و چه در هنگام تلاش برای لغو مجازات اعدام، توجه به این اصل ظاهراً ساده ضروری است که در شرایط مشابه، مانند داشتن عضو خانواده‌ی زیر حکم اعدام یا از دست‌دادن او در اثر اعدام، هیچ دو عضو خانواده، از جمله کودک و بزرگسال یا حتی دو کودک از یک خانواده، در شرایط کاملاً مشابه قرار ندارند و نیاز، حقوق و خواست هر کدام به‌صورت مجزا باید در نظر گرفته شود. به همین دلیل رعایت اصل شنیده‌شدن کودک اهمیت پیدا می‌کند.

تداوم بحث‌های جانبی پیرامون اعدام والدین و تلاش برای انعکاس صدای کودکان دارای والدین زیر حکم اعدام، می‌تواند اقدام موثری برای هدف نهایی لغو مجازات اعدام باشد. فعالان حقوق بشر و متخصصان ایرانی می‌توانند از فرصت کنفرانس‌های جهانی در حوزه‌ی عدالت و مجازات اعدام بهره ببرند و به‌عنوان افرادی متعلق به کشوری با بیش‌ترین تعداد اعدامی در سال (بعد از چین با تعداد نامشخص اعدام)، تلاش کنند تا موضوع اعدام والدین در کنار سایر موضوعات مرتبط با اعدام در معرض توجه جهانی قرار بگیرد. ارسال پیشنهادات تکمیلی برای اصلاح پیش‌نویس نظریه‌ی تفسیری شماره ۲۷ کمیته‌ی حقوق کودک سازمان ملل (۶) با موضوع کودکان و دسترسی به عدالت و جبران موثر، می‌تواند یکی دیگر راه‌های جلب حمایت بین‌المللی برای رعایت حداکثری حقوق کودکانی باشد که با صدور و اجرای حکم اعدام والدین‌شان در معرض یکی از شدیدترین انواع خشونت قرار دارند. بالابردن آگاهی نسبت به حقوق کودک و رعایت آن در کمپین‌های علیه مجازات اعدام و افزایش آگاهی جمعی در این مورد، قدم مهم دیگری است که کمک خواهد کرد تا در جریان مخالفت با مجازات اعدام، آسیب مضاعفی به کودکان وارد نکنیم و در آخر، تشویق و حمایت متخصصان برای حمایت روانی، حقوقی و مالی بدون تبعیض از کودکان و خانواده‌ی افراد زیر حکم اعدام، به کاهش بار آسیب‌های وارد شده به کودکان و خانواده‌های افرادی می‌انجامد که در معرض خشونت سیستماتیک حکومتی قرار دارند.

پانوشت‌ها:

۱ – کاهش بار مجازات اعدام پدر یا مادر برای فرزندان، دفتر کویکر در سازمان ملل متحد، ژوئیه ۲۰۱۳.

۲- دخل و تصرف بزرگسالان در صدای کودکان دارای والدین زندانی، رادیو زمانه، ۱۹ مرداد ۱۴۰۲.

۳- نه به اعدام، بدون نقض حقوق کودکان، رسانه‌ی موسسه غیر انتفاعی کویپی، ۱۱ بهمن ۱۴۰۲.

۴- به اعدام والدین پایان دهید، رسانه‌ی موسسه غیر انتفاعی کویپی، ۱۹ مهر ۱۴۰۳.

۵- سبک کردن بار حکم اعدام والدین بر کودکان، دفتر سازمان ملل متحد کواکر، ژوئن ۲۰۱۳.

۶- پیش‌نویس نظریه‌ی عمومی شماره‌ی ۲۷ در مورد حق دسترسی کودکان به عدالت و راه‌حل موثر، دفتر کمیساریای راست حقوق بشر سازمان ملل متحد، ۱ فوریه ۲۰۲۴.