ماهنامه خط صلح – رمالی و فالگیری به‌عنوان بخشی از اقتصاد غیررسمی در بسیاری از جوامع در حال توسعه، ازجمله ایران، ریشه‌های عمیقی دارد. این پدیده که در بستری از بحران‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی رشد می‌کند، نه‌تنها منجر به خروج سرمایه— اعم از سرمایه‌ی مالی، انسانی و اجتماعی— از چرخه‌ی مولد و رسمی اقتصادی می‌شود، بلکه به‌واسطه‌ی تاثیرگذاری بر تصمیمات فردی و جمعی، عقلانیت جامعه را دچار اختلاف می‌کند. در این یادداشت، با بررسی برخی از جنبه‌های اقتصاد سیاسی رمالی و فالگیری در ایران، دلایل و پیامدهای کوتاه‌مدت و بلندمدت این پدیده در عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مورد بررسی قرار می‌گیرد. همچنین، تاثیر این پدیده در بخش‌های گوناگون جامعه، مانند ورزش ایران به‌عنوان نمونه‌ای از نفوذ خرافه‌گرایی در نهادهای رسمی و غیررسمی به گفتگو گذاشته می‌شود.
رمالی و فالگیری به مثابه پدیده‌ای چند بعدی
رمالی، فالگیری و سایر اشکال اصطلاحاً «خرافه‌گرایی» در ایران، نه‌تنها به‌عنوان پدیده‌ای فرهنگی و اجتماعی، بلکه به‌عنوان بخشی از اقتصاد غیر رسمی قابل بررسی است. این پدیده در بستر بی‌ثباتی اقتصادی، ناکارآمدی نهادهای مدرن و کنترل‌های حکومتی بر افکار عمومی رشد کرده است. در شرایطی که بحران‌های اقتصادی و اجتماعی رو به افزایش است، تقاضا برای خدماتی که وعده‌ی حل مشکلات را با روش‌های غیرمتعارف می‌دهند، بیشتر می‌شود. رشد نابرابری اقتصادی، فساد سیستماتیک و سرکوب فضای علمی و انتقادی، بستر مناسبی را برای توسعه این بازار غیررسمی ایجاد کرده است.
گردش مالی گسترده‌ی بازار رمالی و فالگیری
گزارش‌ها حاکی از آن است که برخی دعا‌نویسان و رمالان درآمدهای میلیاردی کسب می‌کنند. برای مثال، در سال ۱۳۹۹ پلیس فتا یک شبکه‌ی گسترده‌ی فالگیری آنلاین را که میلیاردها تومان کلاهبرداری کرده بود، شناسایی و منهدم کرد.
نفوذ رمالان در دستگاه‌های قدرت
در برخی موارد، گزارش‌هایی مبنی بر ارتباط نزدیک افراد مدعی علوم غریبه، با مقامات سیاسی و امنیتی منتشر شده است. برخی از این افراد به‌عنوان مشاوران معنوی در تصمیم‌گیری‌های مهم حکومتی نقش داشته‌اند.
استفاده‌ی حاکمیت ولایی از خرافه‌پروری برای کنترل اجتماعی
صدا و سیمای رسمی حاکمیت ولایی و برخی نهادهای مذهبی، با ترویج مفاهیمی مانند جادو نویسی و انرژی‌های ناشناخته، فضای خرافه‌گرایی را تقویت می‌کنند. همچنین، توصیه‌های غیرعلمی از سوی برخی مقامات در شرایط بحرانی جایگزین سیاست‌گذاری‌های علمی می‌شود.
نمونه‌های از فالگیری و رمالی در ورزش ایران
استخدام رمال توسط تیم‌های لیگ برتری: گزارش‌هایی منتشر شده مبنی بر این‌که برخی تیم‌های لیگ برتر فوتبال ایران از دعا‌نویسان برای موفقیت در مسابقات استفاده کرده‌اند.
حضور رمالان در اردوی تیم‌های ملی: در برخی رقابت‌های بین‌المللی، اخباری درباره‌ی حضور افرادی با ادعای انرژی‌درمانی یا علوم غریبه در کنار تیم ملی منتشر شده است.
فساد مالی مرتبط با جادوگری در فوتبال: برخی بازیکنان و مدیران فاش کرده‌اند که مبالغ هنگفتی به افراد مدعی پیش‌بینی نتایج و تاثیرگذاری بر بازی‌ها پرداخت شده است.
دلایل اقتصادی و دلایل گسترش رمالی و فالگیری
رمالی و فالگیری عمدتاً در جوامعی رواج می‌یابد که در آن‌ها نهادهای رسمی قادر به پاسخگویی به نیازهای اجتماعی، اقتصادی و روانی افراد نیستند. به‌طور خاص یکی از مهم‌ترین دلایل رشد پدیده‌هایی مانند رمالی و فالگیری، افزایش نااطمینانی اقتصادی در جامعه و تیره و تار شدن چشم انداز آینده است. در شرایطی که نرخ تورم بالا، کاهش شدید قدرت خرید، بیکاری گسترده و کاهش ارزش پول ملی باعث شده بسیاری از مردم احساس بی‌ثباتی کنند، تمایل به پیش‌بینی آینده و یافتن راه‌های جایگزین برای حل مشکلات افزایش می‌یابد (جدول شماره‌ی ۱). مطالعات اقتصاد رفتاری نشان داده است که در جوامع با بی‌ثباتی اقتصادی، گرایش به خرافه‌گرایی و جستجوی راه‌های غیرعلمی برای حل تنگناها بیشتر می‌شود. (۱)
همچنین، نبود شفافیت اقتصادی و گسترش فساد در سطوح مختلف حاکمیتی سبب شده است که برخی افراد به‌جای اتکا به راهکارهای علمی و منطقی، به‌دنبال روش‌های غیررسمی برای افزایش ثروت یا حل تنگناهای شخصی خود باشند (۲). از سوی دیگر، رشد فقر و نابرابری اجتماعی، باعث افزایش تقاضا برای چنین خدماتی شده است. مطالعات جامعه‌شناختی نشان داده‌اند که در جوامعی که نابرابری‌های شدید اقتصادی وجود دارد، باورهای خرافی و رجوع به فالگیری و رمالی افزایش پیدا می‌کند. (۳)
دلیل دیگری که بر رشد این پدیده تاثیر گذاشته، کنترل شدید دولت بر نهادهای مدرن مانند آموزش، روانشناسی و مشاوره است. بسیاری از مردم، به‌دلیل عدم اعتماد به نهادهای رسمی، به روش‌های جایگزین مانند دعا‌نویسی، طلسم و فالگیری روی می‌آورند. در این میان، اقتصاد زیرزمینی نیز نقش مهمی دارد. فالگیران و رمالان معمولاً بدون پرداخت مالیات فعالیت می‌کنند و بخشی از اقتصاد غیررسمی را تشکیل می‌دهند که دارای شفافیت و پاسخگویی نیست و خارج از نظارت نهادهای دولتی است.
پیوند رمالی و فالگیری با سیاست و گفتمان حکومتی
حکومت‌های استبدادی اغلب خرافه‌پروری را به‌عنوان ابزاری برای انحراف افکار عمومی از تنگناهای واقعی اقتصادی و سیاسی تقویت می‌کنند. در ایران، برخی از رسانه‌های حکومتی، مداحان، منبریان و برخی از مراجع حوزوی و وعاظ مذهبی، به‌طور مستقیم و غیرمستقیم این باورها را مشروعیت می‌بخشند و از آن به‌عنوان ابزاری برای سیطره بر افکار عمومی در جامعه استفاده می‌کنند. از سوی دیگر، برخی از شبکه‌های مدعی معنویت و عرفان که در زمینه‌ی رمالی و دعا‌نویسی فعالیت دارند، با دستگاه‌های رسمی ارتباط دارند یا حداقل مورد چشم‌پوشی نهادهای حکومتی قرار می‌گیرند. همچنین، در برخی موارد، از فالگیران و رمالان برای مقاصد امنیتی و اطلاعاتی استفاده شده است. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد برخی از این افراد با نهادهای اطلاعاتی همکاری می‌کنند و از باورهای مردم برای مقاصد نظارتی و کنترلی بهره می‌برند.
پیامدهای اجتماعی و اقتصادی
گسترش رمالی و فالگیری پیامدهای منفی متعددی برای جامعه دارد. یکی از مهم‌ترین این پیامدها، کاهش عقلانیت عمومی و تضعیف تفکر انتقادی است. در جوامعی که خرافه‌گرایی رایج است، تمایل مردم به جستجوی راه‌حل‌های علمی و منطقی برای مشکلات کاهش می‌یابد و به‌جای آن، نگرش تقدیری و غیرعقلانی گسترش پیدا می‌کند. (۴) این امر، مانعی برای رشد علمی و توسعه پایدار است (جدول شماره‌ی ۲). علاوه بر این، فالگیری و رمالی زمینه را برای کلاهبرداری و جرایم اقتصادی فراهم می‌کند. بسیاری از افراد تحت پوشش این فعالیت‌ها، از ناامیدی مردم سوئاستفاده کرده و از آن‌ها مبالغ هنگفتی دریافت می‌کنند. همچنین رشد این پدیده باعث تضعیف نهادهای رسمی مانند روانشناسی، پزشکی و نظام حقوقی می‌شود، زیرا مردم به‌جای مراجعه به متخصصان، به روش‌های غیرعلمی متوسل می‌شوند.
از منظر اقتصاد سیاسی، یکی از مهم‌ترین پیامدهای این پدیده، تقویت مناسبات رانتی و شبکه‌های فساد است. در شرایطی که گروه‌هایی از این وضعیت سود می‌برند، انگیزه‌ای برای جلوگیری از آن وجود ندارد. به‌عبارت دیگر، رشد فالگیری و رمالی می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای تثبیت وضعیت موجود عمل کند، زیرا به‌جای این‌که مردم به‌دنبال تغییرات ساختاری باشند، انرژی خود را در مسیرهای انحرافی هدر می‌دهند.
نتیجه‌گیری
رمالی و فالگیری در ایران صرفاً یک پدیده‌ی فرهنگی نیست، بلکه بخشی از اقتصاد غیررسمی است که در بستر نااطمینانی اقتصادی، فساد سیستمی و استفاده ابزاری حکومت از خرافه‌گرایی رشد کرده است. این پدیده، از یک‌سو، به افزایش جرایم اقتصادی و کاهش عقلانیت عمومی دامن می‌زند و از سوی دیگر، به‌عنوان ابزاری برای تثبیت مناسبات رانتی و کنترل اجتماعی عمل می‌کند. مقابله با این پدیده، نیازمند اصلاحات اقتصادی، تقویت نهادهای علمی، و افزایش آگاهی عمومی است.
بدون نظر
نظر بگذارید