ماهنامه خط صلح – اثرات ویروس کرونا بر اقتصاد ایران و جهان

همزمان با گسترش ویروس کرونا در میان بسیاری از کشورها، جهان یک باره دچار شوکی بزرگ شد و جنبه‌های مختلف زندگی روزمره‌ی بسیاری از مردم دنیا تحولات و دگرگونی‌های چشمگیری به خود دید. به طوری که بسیاری از صاحب‌ نظران اعتقاد دارند بروز چنین تغییرات همه جنبه‌ای‌‌ از جنگ جهانی دوم به بعد سابقه نداشته است.

شاید بتوان گفت مهم‌ترین و اصلی‌ترین پیامد ناشی از ویروس کرونا، تغییرات بازار کار، رکود بی‌سابقه‌ی کسب و کارها و بر هم خوردن نظم اقتصادی جهان باشد. در نتیجه‌ی چنین بحران‌های غیر قابل پیش‌بینی، بسیاری از معادلات اقتصادی در سراسر کره‌ی زمین به هم خورد و به تبع آن تأثیرات مخرب و گاه مثبتی را بر کسب و کارهای داخلی و بین‌المللی بر جا گذاشت. علاوه بر این، به علت ناشناخته بودن این ویروس کذایی و نا معلوم بودن آخر و عاقبت بحران جهانی ناشی از آن، هنوز برآورد ضررهای به وجود آمده به سادگی امکان ‌پذیر نیست و این مساله چشم انداز آینده‌ی بسیاری از کسب و کارها را در پرده‌ای از ابهام فرو برده است.

همزمان با گسترش این ویروس، دولت‌های درگیر این اپیدمی، از مردم کشورشان درخواست کردند که اهمیت موضوع را جدی گرفته و فاصله ‌گذاری اجتماعی را به عنوان رکن اساسی جلوگیری از گسترش بیماری رعایت کنند. در نتیجه بسیاری از رفت و آمدهای مردم محدود شد و زندگی در چارچوب قرنطینه شکلی دیگر به خود گرفت.

در کنار رکود برخی از کسب و کارها، وضعیت بسیاری از مشاغل روند رو به رشدی داشته و شرایط به وجود آمده موجبات رونق هر چه بیشتر آن‌ها را فراهم آورده است. به خصوص مشاغلی که توانستند نبض بازار آنلاین را به دست بگیرند و با درک وضعیت موجود بحران را مدیریت کنند. به بیانی دیگر این‌ها همان‌هایی هستند که توانستند از آب گل‌ آلود به بهترین نحو ممکن ماهی‌ بگیرند و به حیات خویش ادامه دهند!

بازار آنلاین و نقش آن در کاهش شیوع ویروس

شاید یکی از مهم‌ترین مساله‌هایی که در حال حاضر، جهان را به سوی یک تغییر اساسی پیش برده است، تغییر الگوهای سنتی کسب و کار به سوی شیوه‌های جدید بازار کار باشد. اگرچه ده‌ها سال از ورود اینترنت به زندگی مردمان جهان می‌گذرد و زندگی بدون آن برای همه‌ی ما تقریبا ناممکن به نظر می‌رسد اما شاید بتوان گفت هرگز تا این اندازه، مراوادات از راه دور و حضور غیر فیزیکی افراد در اجتماع و محل کار، به عنوان یک ضرورت مهم احساس نشده است. این در حالی است که نه صرفا کشورهای توسعه یافته بلکه کشورهای در حال توسعه نیز لزوم این تغییر را به خوبی دریافته‌اند.

به این صورت که شیوع ویروس کرونا، در وهله‌ی اول موجب رکود کسب و کارهای سنتی شد. چرا که این نوع از کسب و کارها به هیچ گونه روش جایگزینی برای ارائه محصولات و خدمات خود دسترسی نداشتند. در این میان فعالیت‌هایی نظیر رستوران‌داری، گردشگری، هتل‌داری، حمل‌ونقل در حوزه‌های مختلف زمینی، ریلی، هوایی، مراکز خرید و سایر مورادی که در آن‌ها شکل‌گیری اجتماعات غیر قابل اجتناب است، بیشترین آسیب را دیده‌اند.
در مقابل دسترسی به اینترنت و استفاده از آن موجب رشد استارت‌آپ‌ها و کسب و کارهای آنلاین چه در سطح خرد و چه در سطح کلان شده است. به عنوان مثال در چنین شرایطی بسیاری از فروشگاه‌ها، کارگاه‌ها و مراکز فروش کالا به جهت پرهیز از تماس رو در رو، بیش از گذشته به فروش آنلاین روی آورده‌اند. در مقابل مصرف کنندگان نیز در بسیاری از موارد از این امکانات آنلاین استقبال کرده و بسیاری از خریدهای خود را به صورت اینترنتی انجام می‌دهند.

در واقع همزمان با تغییر سبک زندگی افراد به سوی سبک زندگی دور از جمع و به صورت قرنطینه و همچنین ضرورت فاصله گذاری اجتماعی، با این که بسیاری از مشاغل از بین رفته‌اند و یا دست کم با رکود مواجه شدند، مشاغلی نیز توانستند از هوش مصنوعی و تکنولوژی روز دنیا به ویژه راه‌کارهای آنلاین و اینترنتی بهره بگیرند و با کمک بهره‌گیری از فناوری‌های مدرن، خود به روز کرده و همچنان سرپا باقی بمانند. در حقیقت ویروس کرونا تنها جنگ بقای موجودات قوی‌تر و ضعیف‌تر نبود بلکه تنازع اصلی بین دو پدیده‌ی جدید و قدیم صورت گرفت. جایی که زنده ماندن بدون حضور فیزیکی و مداوم افراد در جامعه، شرط ادامه‌ی بقای ساکنین زمین است.

نقش بازار آنلاین در دوران کرونا

گذشته از سهولت انجام فعالیت‌ها به صورت آنلاین، این نوع بازار توانسته است به دو صورت بر کنترل شیوع این ویروس تاثیرگذار باشد.
اول این که با توجه به لزوم قرنطینه‌ی خانگی، این بازار با تشویق افراد به خانه ماندن و عدم حضور در مناسبات اجتماعی معمول، توانسته است میزان عبور و مرور افراد را به اماکن شلوغ نظیر فروشگاه‌ها و مراکز خرید پر جمعیت محدود کند، و با این کار نقش به سزایی را در کنترل بیماری در سراسر جهان داشته باشد. اگرچه این شیوه به خصوص در کشورهای در حال توسعه چون ایران چندان نهادینه نشده و با محدودیت های زیادی که در ادامه به آن اشاره خواهد شد همراه است اما نقش آن را در دوران کرونا نمی‌توان دست کم گرفت.
دوم این که با رواج و افزایش محبوبیت پرداخت‌های آنلاین و استفاده از روش‌های پرداخت نقدی، ATM و حتی چک به شدت کاهش یافته است. در واقع در این روزها پول‌های نقد به عنوان یکی از مهم ترین و اصلی‌ترین ناقل‌های شیوع ویروس کرونا محسوب می‌شوند و بنابراین پرداخت‌های آنلاین توانسته از مبادلات نقدی پول به عنوان منبع ویروس جلوگیری کند.

سایر مزایای استفاده از بازار آنلاین

دسترسی به بازار و مشتریان گسترده؛ به نظر می‌رسد مهم‌ترین امتیاز گسترش بازار آنلاین برای فروشندگان این است که در فروش اینترنتی و آنلاین محدودیت جغرافیایی چندانی وجود ندارد و فروشنده می‌تواند با کمترین محدودیت جغرافیایی در جهت عرضه‌ی محصولات‌ و خدمات خود وارد عمل شود. نتیجه‌ی این امر دسترسی به حجم گسترده‌ای از مشتریان و به تبع آن رشد سود حاصل از فروش نسبت به فروش سنتی خواهد بود. اگرچه این احتمال وجود دارد که چنین اتفاقی نیازمند زمان بیشتری باشد.

ایجاد فرصت‌های کاری جدید؛ تجارت دیجیتال و بازارهای آنلاین توانسته‌اند برای بسیاری از افراد جامعه فرصت کاری جدید ایجاد کنند. به عنوان مثال برای کسانی که مدیریت شبکه‌های اجتماعی فروشگاه‌ها را به منظور فروش آنلاین بر عهده دارند فرصت کاری مساعدی فراهم شده است. از طرفی دیگر انواع پیک‌ها و افرادی که به‌عنوان واسطه برای فروشگاه‌ها کار می‌کنند و سعی دارند کالای مورد نظر مصرف کنندگان را در نقاط مختلف شهر به‌دست مشتری برساند امکان فعالیت بیشتری فراهم شده است.

چالش‌های بازار آنلاین ایران در زمان کرونا

اینترنت در ایران از بدو ورود تا زمان حاضر همواره با چالش‌ها و محدودیت‌های بسیاری رو به رو بوده است. این محدودیت‌ها چه از جنبه‌ی سیاسی و قانون گذاری و چه از نظر فرهنگی همیشه مورد توجه و دغدغه‌ی بسیاری از افراد جامعه بوده است. به خصوص در حال حاضر که به علت گسترش ویروس کرونا ضرورت دیجیتالیزه شدن امور مختلف ضروری است.
بازار اینترنتی و خرید و فروش آنلاین نیز به عنوان زیر مجموعه‌ی خدمات دیجیتال در ایران ناچار است با چالش‌هایی از این دست، دست و پنجه نرم کند تا بلکه بتواند وضعیت مساعدی را برای خود فراهم آورد.
به طور کلی چالش‌هایی که بازار آنلاین در ایران با آن مواجه است را می‌توان به دو دسته تقسیم بندی کرد: اول محدودیت‌های زیرساختی و اینترنتی در کشور و دوم محدودیت‌های فرهنگی.

محدودیت های زیرساختی بازار آنلاین:

از جمله محدودیت‌های زیر ساختی در ایران، نداشتن سرعت کافی اینترنت و پهنای باند مناسب است. از طرفی بسیاری از رسانه‌های تعاملی همچون فیسبوک و تلگرام فیلتر هستند و این امر کسب و کار آنلاین بسیاری از افراد را با دشواری همراه کرده است. علاوه بر این‌ها دسترسی تعداد محدودی از افراد جامعه به اینترنت است. بسیاری از افراد به گوشی‌های هوشمند و اینترنت دسترسی ندارند. بنابراین نمی‌توانند به راحتی به وب‌سایت‌ فروشگاه‌ها و اپلیکیشن‌های مراکز خرید کالا و خدمات دست یایند. از طرف دیگر گران بودن خدمات اینترنتی خصوصا اینترنت موبایل نیز مشکلاتی را برای کاربران در سرتاسر کشور به وجود آورده است.

محدودیت‌های فرهنگی بازار انلاین:

محدودیت‌های فرهنگی به اندازه‌ی محدودیت‌های زیرساختی همچون سرعت پایین اینترنت از اهمیت بالایی برخوردار است. مساله‌ی اصلی اعتماد متقابل فروشنده و خریدار به یکدیگر است. متاسفانه بسیاری از خریداران از کیفیت پایین محصولات و قیمت بالای اجناس شکایت دارند. این مساله مانع مهمی بر سر خرید آنلاین به حساب می‌‌آید. در موارد زیادی دیده شده است که فروشندگان در تبلیغات خود، از ارائه‌ی تصاویر واقعی اجتناب می‌ورزند و هنگامی که کالا به دست خریدار می‌رسد با چیزی خلاف آن چه که انتظارش را داشته است مواجه می‌شود. بنابراین بسیاری از خریداران مایلند به طور فیزیکی در بازار حضور داشته باشند تا بتوانند به اجناس با کیفیت و قیمت مناسب دسترسی پیدا کنند.
علاوه بر این، بسیاری از فروشندگان خصوصا سوپرمارکت‌های آنلاینی که بعد از ارسال کالا پول خود را دریافت می‌کنند، از تماس‌ها و سفارش‌های غیر واقعی شکایت دارند.

مشکل دیگر سرعت پایین ارسال محصولات است. این مشکل همچنان در ایران وجود دارد و حتی فروشگاه‌هایی که در زمینه‌ی فروش آنلاین سابقه دارند نیز در این زمینه همچنان کند هستند. این مساله خود در پیشرفت بازار آنلاین اختلال ایجاد کرده است. اختلالی که به نظر می‌رسد جنبه‌ی فرهنگی داشته باشد.

آینده‌ی مشاغل آنلاین در دوران پسا کرونایی

بسیاری از صاحب‌ نظران و اقتصاددانان، بر جنبه‌های مثبت کسب و کار آنلاین به خصوص در دوران پساکرونا امیدوارند. در واقع این امید وجود دارد که در دوران پساکرونا سبک زندگی افراد جامعه و همچنین شیوه‌ی کسب و کار آن‌ها با همین روال، دستخوش تغییرات چشمگیری شود.
بسیاری به آینده‌ی بازار آنلاین خوش بین هستند. با این که تعدادی از این تغییرات می‌تواند جنبه‌ی منفی هم داشته باشد. به عنوان مثال این احتمال وجود دارد زمینه برای حذف جمعی از کارگران خصوصا بخش خدمات فراهم شود و همچنین بخشی از لایه‌های میانی مدیریت از بین برود و در این میان افراد زیادی بیکار شوند. اما به هر حال ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و رونق بسیاری از مشاغل اینترنتی را هم نمی‌توان نادیده گرفت.
اهمیت دیجیتالی شدن بازار، بیش از همه‌، یافتن آمادگی لازم برای مواجهه با بحران‌های احتمالی دیگر است. بحران‌هایی چون سیل، زلزله و اپیدمی‌های دیگر که افراد را در چنین وضعیت‌هایی به احیای کسب و کارشان امیدوار می‌کند.